کلیات اسب ترکمن

مردم ترکمن در تعریف ارزش‌های اصلی تاریخ ملتشان می‌گویند: «آب، حیات یک ترکمن است، فرش روح اوست و اسب، بال‌های او.» بنابراین عجیب نیست که تمامی زندگی و حیات هر روزۀ این مردم ایلیاتی جدا از اسب‌هایشان نباشد. ولی در حالی که برای سایر مردم داشتن یک گلۀ بزرگ اسب مایۀ افتخار است، برای یک فرد ترکمن داشتن یک نریان با ارزش، کافی است تا صاحب احترام و شهرت فراوان شود.

این ضرب المثل، نشان دهندۀ جایگاه اسب در زندگی ترکمن‌ها است:

«صبح ها پس از بیدار شدن اول به پدرت سلام کن و بعد به اسبت.»

برای ترکمن‌ها، اسب تقریبا مانند یکی از اعضای خانواده است. اسب می‌تواند مسافت‌های طولانی را بدون آب و غذا دوام بیاورد و به همین دلیل اسب نخستین یار سوارکار در صحرا محسوب می‌شود.
چه در جنگ و چه در سفرهای طولانی، نژاد آخال تکه واقعا شایستۀ شهرت خود است. وفاداری این اسب به صاحبش بی نظیر است. اسب‌های مسابقۀ نژاد آخال تکه از دیرباز با زیبایی و شکوه بی‌همتا و سرعت و توان خود موجب حیرت همگان گشته‌اند. به اعتقاد اوگاندوجیف، تاریخ نگار مشهور ترکمن، ریشۀ نژاد آخال تکه به دوران باستان بر می‌گردد. هردوت فیلسوف مشهور یونان در دوران باستان که در قرن پنجم پیش از میلاد می‌زیست، در اثر خود به نام «اسب‌های شگفت انگیز نیسیسک» به اسبی اشاره می‌کند که با سایر نژادهای اسب تفاوت دارد. او این اسب‌ها را به خاطر ویژگی‌های غیر معمول و نژاد خالصشان مورد تحسین قرار می‌دهد.
توصیف‌های به کار رفته در مورد این اسب‌ها با ویژگی‌های نژاد آخال تکه تطبیق می‌کند. طبق نوشته‌های او، در دوران باستان علاوه بر ساکس، خوارزم و پارفیانامس، قبایل ماساج نیز بخشی از دولت هخامنشیان (عمدتا در محل امروزی ترکمنستان) را تشکیل داده بودند. آنها نژاد خوبی از اسب را پرورش دادند که بعدها نیسیسک نامیده شد.
شهرت این «اسب‌های آسمانی» به دلیل تلفیق حرکات باشکوه، زیبایی، سبکی و توانایی در جنب و جوش فراتر از سرزمینشان بود. این اسب‌ها نه تنها مایۀ مباهات ترکمن‌ها بودند، بلکه سهمی بسیار مهم در نحوۀ زندگی آنها داشتند.
امروزه در ترکمنستان با دقت و توجه بسیار از اسب‌های آخال تکه مراقبت می‌شود. در سال ۲۰۰۴، برای نخستین بار در تاریخ این کشور، یک مجموعۀ منحصر به فرد به بهره‌برداری رسید. این مجموعه، یک مزرعۀ جدید مخصوص پرورش اسب است که در زمینی به وسعت ۵۰ هکتار، در یک محل بسیار خوب در جنوب عشق آباد و در دامنۀ کوه کاپتداگ واقع شده است. بیش از ۴۰۰۰ نفر از علاقمندان به مسابقه‌های اسب‌دوانی می‌توانند از حضور در میدان اسب‌دوانی این مجموعه لذت ببرند. با توجه به سن اسبِ آخال تکه، مسابقه ها در مسافت های مختلف برگزار می‌شوند.

در حال حاضر، ۲۸۴ اسب آخال تکه در اصطبل هایی تمیز و روشن که مجهز به سیستم کنترل هوا می باشند، زندگی می‌کنند. بیش از ۱۰۰ نفر، از این اسب‌ها نگهداری می‌کنند. نمی‌توان توقعی غیر از این هم داشت؛ چرا که تمام این اسب‌ها از بهترین‌های این نژاد محسوب می شوند. ممکن است کارگری به دلیل بد رفتاری با اسب‌ها شغل خود را از دست بدهد. این مسأله یکی از قوانینی است که پیش از استخدام از سوی کارگران پذیرفته می‌شود.
اسب‌های آخال تکه را روزی دو بار تمرین می‌دهند. تمرین «حرفه‌ای» اسب‌های اصیل به این معنا است که آنها هر کدام تخصص خاص خود را دارند، مثلا مسابقه، رقابت، ماراتن و یا حرکات نمایشی. سوارکاران مجربی مانند گوانچ آقامرادف، دوردی مراد کاکایف، تولی مراد بابایف و سایر اساتید این رشته تمرین دادن این اسب‌ها را بر عهده دارند.
متوسط طول عمر یک اسب آخال تکه در صورتی که خوب از آن نگهداری شود، ۲۵ تا ۳۰سال است. غذا دادن به اسب‌های اصیل همیشه با دقت فراوان صورت می‌گیرد. گزارش‌های سفر انجمن جغرافیای انگلستان حاکی از آن است که ترکمن‌ها غذای هر اسب را به طور جداگانه تهیه می‌کنند و هیچگاه باقیماندۀ غذای انسان‌ها را به اسب‌ها نمی‌دهند. در مجموعۀ جدید نگهداری از اسب‌ها، جیرۀ روزانۀ اسب‌ها شامل شبدر، جو، هویج، خربزه، قند، تخم مرغ خام، روغن ماهی، علوفۀ ترکیبی، پودر ماهی و استخوان‌های ماهی پودر شدۀ سرشار از کلسیم و فسفر می‌باشد. این غذای مکمل با ارزش از سوی انجمن دولتی ترکمن بالیک برای اسب‌های مسابقه فرستاده می‌شود.
یک تیم متشکل از پنج دامپزشک، مراقب سلامتی اسب‌های آخال تکه است. یک درمانگاه چند بخشی ویژه شامل آخرین تجهیزات علمی و فنی نیز احداث شده است. برای این بیماران چهار پا یک اتاق معاینه همراه با تجهیزات جراحی تعبیه شده است. خوشبختانه تاکنون از این تجهیزات جراحی استفاده نشده است، ولی به گفتۀ سوارکاران ممکن است در آینده لازم شود.
یک ویژگی خاص یعنی منبع ژن آخال تکه، از نریان‌های فعال گرفته می‌شود. امروزه ۱۷ گونۀ مختلف از این اسب های مسابقه وجود دارد و تاریخچۀ نسل هر یک از آنها با دقت ثبت و ضبط می شود. کارشناسان پرورش اسب در کمیتۀ انجمن دولتی آلتاری ترکمن ها با دقت شجره نامۀ این گونه ها را تحت نظر دارند. نریان ها تا شش ماهگی در محوطه هایی وسیع در کنار مادرشان زندگی می کنند و پس از آن، این نسل در حال رشد به محل هایی جداگانه منتقل می شوند تا با تمام تلاش و دقت ممکن از آنها نگهداری شود.
افراد شاغل در آزمایشگاه مصونیت ژنتیکی این مجموعه، تحت هدایت نورمحمد آقالیف، دانشجوی دکترای علوم بیولوژیک، مواظب خالص ماندن نژاد اسب های اصیل هستند. تصمیم های مربوط به گونه های مختلف از طریق آزمایش دی ان ای صورت می گیرد.
در سن یک سالگی دوران بازی اسب ها به پایان می رسد. در همین سن است که اسب های آخال تکه توانایی خود در سرعت و مقاومت را که به خاطر آن در دنیا معروف شده اند، به دست می آورند.
کاکا مراد آقامرادوف، سرمربی سوارکاران، می گوید: «هزاران سال تلاش در دل فرهنگ ملی، نه تنها این اسب های مسابقه، بلکه مربیان آنها را نیز پرورانده است. اسب های آخال تکۀ قهرمان به خاطر مهارتشان در تمام جهان شناخته شده اند.»

« آثاری از اسب‌های ترکمن تا چهارصد سال قبل از میلاد مسیح در گورستان‌های اقوام سکائی در پازیریک در کوه‌های آلتائی (کوه‌های آلتای: رجوع شود به منابع) بدست آمده که نشان می‌دهد در۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نیز اسب‌های ترکمن را مانند زمان کنونی با نمد می‌پیچیدند.

اسب‌های لاغر اندام و بلند بالای ترکمن در این گورستان‌ها همراه با اربابان وخادمین خود دفن شده و اسب‌های ضعیف را نیز کشته وبا این اسب‌های اصیل به خاک می‌سپردند و بر آن عـقـیده بودند که خادمین نیز سوار بر این اسب‌ها پست‌تر شده، همراه سروران خود به اتفاق اسب‌های اصیل به آسمان‌ها خواهند رفت.
امپراطوران سلسله‌ی «هان» در چین عاشق این اسب‌های لاغر اندام و کشیده‌ی ترکمن بوده و آن‌ها را اسب‌های آسمانی می‌نامیدند. به همین دلیل لشکریان خود را برای گرفتن این اسب‌ها نزد خان‌های ترکمن‌ها می‌فرستادند که به عـنوان امانت گرفته یا خریده و اگر میسّر نبود به سرقت می‌بردند. بدین منوال تا بالاخره قراردادی بین طرفین بسته شد که هر ساله تعداد سی رأس از این اسب‌ها به امپراطور چین داده شود. در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار اسب ترکمن موجود بوده است.»
اسب ترکمن در دو مقطع از تاریخ شدیدا از دست حکام ضربه خورده است یکی در دوره‌ی نادرشاه افشار که اسب‌های ترکمنی با سیلمی‌های عرب ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران به وجود می‌آید. در این مورد در کتاب تبارنامه اسب ترکمن آمده است: «یکی دیگر از تیره‌های اسب ترکمن، چناران است که این اسب وسیله‌ی نادرشاه برای لشکرکشی و سواره نظام ایران به منظور تصرف هندوستان به وجود آورده شده است. برای رسیدن به هندوستان راه‌های طولانی و طاقت‌فرسا در پیش لشکریان ایران بوده و برای طی این مسیر احتیاج به یک مرکبی بود که قادر باشد این مشکل را حل کند به این منظور طبق دستور نادر شاه سیلمی‌های عرب با مادیان‌های ترکمن ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران به وجود آمد».

 
باز طبق نوشته‌ی تبار‌نامه‌ی اسب «مدارک قابل ملاحظه‌ای دردست است که نشان می‌دهد یکی از اجداد اولیه در تولید اسب انگلیسی(تروبرد)، اسب بلند، کشیده و سریع ترکمن می‌باشد که در تمام مدت۲۰۰۰ سال تاریخ خود این اسب از لحاظ چابکی، استقامت و پرش مورد تحسین عموم بوده است».

نویسنده‌ی اثر تبارنامه‌ی اسب در مورد سابقه‌ی نژاد یموت می‌نویسد:
«متجاوز از چندین قرن است که اسب‌های منطقه‌ی فارس، خوزستان برای سیلمی به دشت گرگان برده شده و با مادیان‌های ترکمن مخلوط گردیده‌اند که نتیجه‌ی آن تیره‌ی یموت است که با دیگر تیره‌های ترکمن از قبیل آخال‌تکه در بعضی مشخصات اختلاف دارد.

تیره‌ی یموت از لحاظ هیکل کوچکتر ولیکن با استخوان‌بندی قویتر و سم‌های محکم‌تر و به طور کلی اندامش سبک‌تر ولی استقامت این تیره بسیار عالی بوده و یال و دم آن نیز پر پشت‌تر می‌باشد.

یموت اسب سریعی نیست ولیکن پر نفس است؛ در سال‌های اخیر به علت ورود اسب‌های خالص پاکستانی که مناسب برای مسابقات سرعت در دور‌های کوتاه هستند، میدان رقابت برای اسب‌های ترکمن که دارای قدرت و نفس هستند تنگ شده و در نتیجه تعدادی از اسبداران ترکمن بدون هیچگونه مطالعه‌ی علمی و هدف صحیح شروع به خریدن آن برای نسل‌کشی با مادیان‌های ترکمنی نمودند و اسب‌های دوخونی به‌وجود آمد. این نوع کشش‌ها اصالت چندین صدساله اسب ترکمن را نیز از بین برده است».

خصوصیات اسب ترکمن:

۱- آخال تکه

۲- یموت

اسب‌های آخال‌تکه و یموت شرایط و مشخصات کلی زیر را دارا می‌باشند:

۱) قد: اسب ۱۴۸تا۱۵۵ سانتیمتر، مادیان ۱۴۷ تا ۱۵۳ سانتی‌متر.

۲) سر: صورت کشیده و بلند، استخوانی، ظریف، نیم رخ محدب یا صاف.
۳) گوش: گوش‌ها درازتر از اسب عرب و کاکل آن‌ها کم مو و نرم، فک بال و پایین کشیده.
۴) گردن: بلند، کشیده، نازک و اتصال آن به بدن قوی.
۵) شانه: بلند و عضلانی.
۶) کمر: بلند و کشیده.
۷) کپل: کم‌شیب با عرض خوب و خروج دم بالاتر شروع می‌شود و اغلب دم‌ها کم مو و بلند و هیچ وقت دم نمی‌گیرند، زیر دم یعنی سرین جادارتر است.
۸) سینه: عمیق، قوی و متناسب، دور سینه اسب به طور متوسط ۱۶۷ سانتیمتر و مادیان به طور متوسط ۱۶۵ سانتیمتر است.
۹) قلم دست و پا: بلند و کشیده، قوی و استخوانی ولیکن ظریف، مفاصل قوی و متناسب، ساق متناسب و خوش ترکیب، بخلق نسبتا کوتاه و کم مو، سم پهن‌تر و کوتاه‌تر از اسب عرب.
۱۰) فاصله‌ی بین زانو و بخلق به‌طور متوسط برای اسب ۱۹ سانتیمتر و برای مادیان ۱۸ سانتیمتر.
۱۱) کتف: عریض، بلند افتاده.
۱۲) اندام: بلند وکشیده و باریک با شکم جمع.
۱۳) پوست: نرم و موج‌دار و براق، یال و دم کم‌مو و روی ساق پاها عاری از پشم و موی بلند.
۱۴) بلند‌ترین نقطه‌ی شانه تا بلند‌ترین نقطه‌ی کپل اسب۲/۱۵۴سانتی‌متر، مادیان۱۵۴ سانتی‌متر.
۱۵) رنگ‌های اصلی: کهر، نیله، کرنک، سمند و قره کهر.
۱۶) خصوصیات اخلاقی: خونسرد، نجیب و مطیع.
۱۷) امکانات اسب: کورس، پرش، سواری.
۱۸) تغذیه: کاه، علف بهاره، جو، یونجه.
۱۹) مناسب‌ترین آب و هوا و منطقه مورد نظر:
هوای معتدل و مرطوب و اراضی نرم غیر شنی و سنگلاخ مانند منطقه «تمر قره قوزی»- آی تمر- یلی بدراق واقع در بخش کلاله.
۲۰) طول بدن اسب ترکمن کشیده و باریک. این کشیدگی در نوع آخال تکه بیشتر از اسب یموت است.
۲۱) سم اسب‌های ترکمن مخصوص خاک نرم و بهتر و سالم است.

طبق نوشته‌ی کتاب تبار نامه‌ی اسب ” مدارک قابل ملاحظه‌ای در دست است که نشان می‌دهد یکی از اجداد اولیّه در تولید اسب انگلیسی (ترو برد)، اسب بلند. کشیده و سریع ترکمن می‌باشد که در تمام مدت دو هزار سال تاریخ خود این اسب از لحاظ چابکی ، استقامت و پرش مورد تحسین عموم بوده است .

اسب تروبرد در سطح بین المللی دارای شهرت زیاد است .
پرنس آقاخان رهبر چهل و نهمین امام فرقه اسماعیلیه یکی از مالکین برترین اسب‌های تروبرد دنیا است. آقاخان در سن ۲۰ سالگی در ۱۱ جولای ۱۹۵۷ / م به امامت مسلمانان شیعه امامی اسماعیلیه رسید و جانشین پدر بزرگش سلطان محمد شاه شد، پرنس آقاخان را ” لقب شاهزاده میدان‌های اسب‌دوانی را هم به آقاخان دادند. آقاخان مالک اسب‌های گران‌بهاترین نیز می‌باشد . ” و می‌توان گفت یکی از بزرگترین تولید کنندگان اسب تاروبرد دنیا می‌باشد .
تیره‌های اسب ترکمن

اسب ترکمن دارای دو تیره‌ی مشخص و یک تیره‌ی مخلوط ولی معروف می‌باشد به شرح زیر:
۱) یموت ۲) آخال تکه ۳) چناران
گذشته از سه تیره‌ی فوق انواعی از نژاد اسب با تغییرات جزئی به نام «جرگلان» و جیب ایشان و غیره… وجود داردکه فقط به مناسبت پرورش در منطقه نام گرفته‌اند و تغییری در جهت شکل در آن‌ها به وجود نیامده است.

پوشش اسب

اسب ترکمن پوششی مخصوص و مفصل دارد که همراه با زیو‌های آن به اسب زیبایی می‌بخشد. جل‌های بسیار قشنگی از گلیم و قالیچه می‌بافند و آن را روی نمد بسیار بلند که مخصوص پوشش اسب است می‌اندازند. این پوشش‌ها عبارت اند از:۱) درونی‌ترین پوشش اسب را «ایچرکی» می‌نامند.
۲) بعد از «ایچرکی»، نمد دیگری به نام «گزرمن» قرار می‌دهند.
۳) جــل و «اورتمن» پوشش‌های بعدی را تشکیل می‌دهند.
تمامی این پوشش‌ها را با بندی به نام «قارین باق» (شکم بند) به تنگ‌گاه سینه‌ی اسب وصل می‌کنند. در زمستان اسب را با نمد سفید و بزرگی می‌پوشانند که به آن «بوراما ‌کِچه» می‌گویند.
ترکمن‌ها به اسب نعل نمی‌کوبند چون خاک صحرا نرم است و احتیاجی به نعل ندارد. زین را به ترکمنی «ایه‌ر» می‌نامند که رکاب «اوزنگ» به آن متصل است مهار اسب را « اویه‌ن» می نامند.

زیور آلات اسب

اسب ترکمن دارای زیورآلات نقره‌ای باآب‌طلا داشت که به اسب، زیبایی خاصی می‌داد و عبارتند از:

۱) آلا قاییش:نوار چرمی که روی آن را با نقره و طلا آرایش داده زیور بسیار جالبی که نفیس و گران‌قیمت است و آن را به گردن اسب می‌بندند.
۲) گؤوْس بند:زیوری از طلا و نقره بعد از آلا قاییش می‌بندند.
۳) یِلفه‌ویچ:که بر پیشانی اسب می‌بندند و دارای زیــوری است از نقـــره و طلا، که جهت دفع مزاحمت حشرات مزاحم استفاده می‌شود.
طناب مخصوصی به نام «یان طناب» که طنابی است که از کنار لگام عبور می‌دهند.

مربی اسب را به ترکمنی «سه‌یس» و تازنده‌ی اسب را که نوجوانی ۸ الی ۱۲ ساله است «آت اوغلان» می‌نامند.
اسب تازه به دنیا آمده «کرّه» را وقتی دو ساله شد «ایکی یاشار» و در سه سالگی «اوچ یاشار» می‌نامند.
مادیان‌های ترکمن را در ۶ ماهگی از شیر گرفته، آن‌ها را با نمد ‌زین کرده و با دهنه آشنا می‌کنند. شرکت در مسابقات اسبدوانی برای اسب‌های ترکمن از یک سالگی شروع می‌شود و روزانه اسب را برای آماده شدن به راهپیمایی طویل فرستاده و در بعضی اوقات اسب را چهار نعل می‌تازند.                                                                                                            مسابقات اسبدوانی

در گذشته به مناسبت‌های جشن عروسی یا تولد فرزند و یا به مناسبت‌های دیگر مسابقات برگزار می‌شد که شکل خاصی داشت که به صورت دویده به دور میدان به تعداد سیزده بار بودکه این میدان را «آیلام» می‌گفتند. داوری سیزده قطعه چوب به دست گرفته با هر بار گذشتن از مقابل داوران یکی از چوب‌ها را به زمین می‌گذاشت و الی آخر که برنده معین می‌شد.
بعد‌ها از نفـوذ فـرهـنگ غـربی، شکل مسابقات سنتی عوض شده و به صورت مانژ و دپار در آمده است. پرداخت جایزه نقدی، روح تجارت و مادّی‌گری، جای تبلیغ و ترویج مردانگی و شجاعت را گرفته است.