شرح مختصر عرفان و اهل بیت در اشعار مختوم قلی فراغی

حدود سه قرن از تولد شعرهای مختومقلی فراغی می گذرد و روز به روز بر عاشقان شعر و تفکر او افزوده می شود. مختومقلی نابغه شعر ترکمنی در ترکمن صحرابه دنیا آمده است (سال ۱۱۵۳ هجری قمری (۲۶۵ سال پیش) در روستای حاجی قوشان گنبدکاووس) ، پنجاه و هفت سال زندگی کرده است، زبان‌های فارسی و عربی را نزد پدر خود دولت‌محمد آزادی(که از بزرگان شعر و ادبیات ترکمنی است) آموخته و آثار ماندگاری در شعر و ادبیات ترکمنی از خود به جا گذاشته است. خدمات مختومقلی به زبان ترکمنی را میتوانیم همپای فردوسی در زبان فارسی بدانیم . زنده کردن زبانی که شاید کمتر نوشته یی در آن در آن روزگار بوده ، به گفته پروفسور سلطان شاه نیازف ؛ نام ترکمن با نام او در جهان متجلی می شود او پدر شعر ترکمن است ، او از بزرگان شعر و ادبیات ترکی جهان می باشد مختومقلی شاعر تمام مردم جهان و مظهری از آمال و آرزوهای مردم شرق است مختومقلی در بهترین مدارس زمان خود تحصیل کرده به زبانهای فارسی ، عربی و ترکی تسلط دارد و از همین رو شاهکارهای زبان ترکمنی را خلق کرده است .

دیوان مختومقلی و شعرهای او از بی نظیر ترین آثار زبان ترکی است که با کمی دقت برای بیشتر ترک زبانان قابل استفاده و دریافت عمیق است تفکری بزرگ و اندیشه یی بکر که او را در میان نویسندگان ترک ممتاز میکند شاید به همین خاطر است که ناظم حکمت او را می ستاید:

ناظم حکمت : ” مختومقلی ” شاعر من نیز هست . زبان او زبان من نیز هست. من چیزهای زیادی از مختومقلی می آموزم. او استاد من نیز هست . بین چیزهایی که او آموخته ، می خواهم مخصوصا بر روی یکی تأکید نمایم و آن مبارزه برای آزادی مردمش است .شعر او به راحتی دردلها نفوذ میکند ، اندیشه اوفراتر از زمانها و مکانهاست . در بطن شعرهای او تعهدی بزرگ نهفته است تعهدی بزرگ که فراتر از زمان خود نیاز انسان معاصر نیز هست زبان شعر او زبان مادری اوست زبانی که شاید مهمترین کشف مختومقلی است در روزگاری که بیشتر شعرها و کتابها به عربی یا فارسی بوده . او آغاز گر راه باشکوهی است مسیری که باعث تکامل و کشف شگفتیهای زبان مادری اوست از همین منظر براگینسکی مختومقلی را آغاز گر هنرمند ادبیات ترکمنی می داند. براگینسکی: مختومقلی زبان ترکمنی را که زبان مادری اش بوده ، تا حد زبان ادبیات هنری ارتقاء داده است. او با این کار، در ابتدای امر مردم خودش را به زبان ادبی رسانده است .رییس جمهور فقید ترکمنستان (ترکمنباشی) همواره مختومقلی را ستوده است او مختومقلی را شخصیتی جهانی و شاعر تمام بشریت می دانست.(مختومقلی جهانی را درک میکرد ، او شاعر تمام بشریت بود).از عجایب شعر مختومقلی قابل فهم بودن آن در تمام نقاطی است که به زبان ترکی تکلم می شود، یعنی جدای از تفکرات و اندیشه های شعری او نوشته های او انگارهمزبان مردم روستاهای دور آذربایجان و یا آناتولی است . مثل اینکه شعرهای مختومقلی بخش عظیمی از ادبیات فولکلور این ملتهاست .

اگر سیر تحولی شخصیت و آثار او را بررسی کنیم میبینیم که همواره به سمت یک کمال پیش رفته است .تفکر و اندیشه های او شاخص ترین وجه تمایز او با شاعران و عارفان زمان اوست مختومقلی شاعر تمام مردم است . مختومقلی، هیچ پادشاهی را مدح نکرده‌ است اما ذم چرا! او با چنان شهامتی «فتّاح» را اندرز می‌دهد که گویی هیچ از جانب پادشاه او را تهدید نمی‌کند و ترسی از اریکه‌ی قدرت در دل او نیست. اما مختومقلی قوم خویش را ستوده است، طبیعت بکر ترکمن‌صحرا و گرگان را وصف کرده است و به ستایش خدا و رسول و اولیای او پرداخته است و این به خاطر آزادگی او است.

عرفان مختومقلی فراغی:

مختومقلی بعد از شاعری‌اش عارف بودنش را در آثارش به ما نمیایان می‌سازد

او از اندیشمندانی است که میتواند به صورت مستقل نفوذ کند تفکرش وسیعتر از زمانش است . زبان مختومقلی کلاسیک و متعلق به گذشته است ولی آنچه مشهود است زیبایی و رسایی این زبان به ساده ترین شکل است اگرچه عرفان از عناصر اصلی شعر مختوم قلی است، آثار عرفانی این شاعر صمیمی ، پند گونه ، خیرخواهانه و اصلاح طلبانه است ، برای گفتن واقعیت ها انگاربه صورت مستقیم با خواننده اش حرف میزند و بسته به سطح فکر خواننده اش با او به راحتی ارتباط برقرار میکند.

 

در شعر مختومقلی از گزافه گویی ها و وصف های خیالی ، که در شعر شاعران عصر غزونوی و دروه های بعد فراوان است ، دیده نمی شود. هر چه هست عشق به خداست و وصف ذات او.

عرفان مختومقلی بومی ، و اصیل است به گونه یی که بی اغراق عرفان در زبان ترکی را باید از مختومقلی فراغی جویا شد حتی حس میشود که در عرفان و شناخت شناسی بومی ایلها و مردم ترک فراتر از “فضولی بغدادی” عمل کرده است چرا که کشف های او کشفهای بکرتری است .شعر مختومقلی در عظمت ، هم چون طبیعت بکر و دست نخورده است. شعر او وسعت زبان و مکان را در نوردیده ، عظمت معنوی و اخلاقی انسان را به نمایش گذاشته است. شعر او چنان گرم است که بیایان های ملال انگیز و دره های سخت خیز را جانی تازه می بخشد و خواننده را در گهواره ی وجود ، از نابسامانی ها ، ناکامی ها و پریشانی ها به سامان و کام و آرام می رساند.

تفکر او فراتر از قوم ، نژاد و آیین اوست . مختومقلی از ازادی واقعی انسان زمان خود صحبت میکند با ظلم ها مخالف است . از نوشته هایش میتوان پی برد که مختومقلی از روشنفکران واقعی زمان خود و همه زمانهاست در زندگی او کشف صورت گرفته است اوحقایقی را به صورت حس تجربی و درک عمیق از جهانش به دست آورده است و همین ها را در شعرهایش به کار برده گاهی به صورت جدی و بی پرده از ظالمان و حاکمان زمان خود حرف میزند و آنها را از کرده خویش میترساند. از قول مختوم قلی به بیگ ها بگویید:

زمانی خواهد رسید که در روشنایی ماه

که روی ستارگان را نیز میپوشاند

رسوای عالم خواهید شد.گاهی مختومقلی در شعرش خودش را نصیحت میکند و به شکیبایی ، نیکی ، خوبی به خلق و … دعوت میکند. و این در بسیاری از شعرهای او نمودار است نماز از مهمترین پندها و رازهای شعر اوست همواره خواننده شعرش را به نماز سفارش میکند نماز را از پاکیهای مطلق میداند و بارها در ابیاتش به آن اشاره دارد:مختومقلی نماز را راز عبور سلامت از پل صراط می داند ، نماز را موجب رستگاری می شمارد ، و از دید او نماز فرمان دوستی انسان با خداست .
بندگان عاصی در پل صراط ( روز قیامت ) از کردة خود پشیمان خواهد شد، بی‌نمازان نیز از آتش دوزخ در امان نخواهند بود.نماز پنجگانه‌ات را روزانه به جای بیاور که در روز آخرت، ایمان را با شما همراه خواهد کرد. ای انسان، بهار عمرت سپری گشت و آمد خزان پیری، پس با نماز و روزه همراه باش. رسول‌ اکرم (ص) فرد نمازگزار را به دوستی برگزیده، خداوند نیز کارهای نیک او را قبول کرد.عمر ناپایدار است، پنج روزی بیش نیست، نمازفرمانی است از سوی خدا به ما انسانها.نماز پنجگانه‌ات را درست به جای بیاور که آتش دوزخ را خاموش خواهد کرد.

اهل بیت در شعر مختومقلی:

مختوم قلی شاعری سنی مذهب است ولی ارادت خاصی به اهل بیت دارد ودر بسیاری جاها در شعرهایش به طور مستقیم این ارادت خود به امامان شیعه را نشان داده است شاید از همین رو بتوان او را شاعر وحدت ملتهای مسلمان زمانش بدانیم.

داماد رسول و شیر خودت است

خدایا! به حق امام علی ما را ببخشای!

چشم و چراغم و نور دیدگانم است امام حسن؛

خدایا به حق او ما را ببخشای!

مختومقلی می‌گوید که خاک پای آنهایم

و در راه امامان جان فدا هستم

بنده‌ای کوچک و سگ آستان درگاه و گدایی هستم

خدایا به حق عباسِ علی ما را ببخشای!

به حقِ دوازده امام ، هفت ولی و چهل‌تن

حضرت خضر و الیاس نبی!

ای دوازده امام که همه سرور هستید

و ای هفت ولی ؛ به کمک هم ، مرا مدد کنید

در یکی از اشعار مختومقلی کبوتر چاهی از دست شاهینی می گریزد و برای دادخواهی به مسجد نزد امام علی ( ع ) می رود . شاهین به دنبال کبوتر می آید و از حضرت علی ( ع ) غذایش را طلب میکند وقتی امام علی ( ع ) می خواهد تکه ای از گوشت خویش را در مقابل کبوتر به شاهین بدهد آن دو پرنده عرض می کنند که ما دو فرشته عرش هستیم که برای دیدن عدل شما به زمین آمده بودیم و به آسمان پر کشیدند .