آشنایى با موسیقى غربى در ایران

شروع آشنایى عملى با موسیقى اروپایى از همان دورانى است که مسیو لومر فرانسوى در شعبه ى موزیک دارالفنون به تربیت شاگردان همت گماشت. در دوران یاد شده بعضى مارش ها و قطعات اروپایى و بیشتر سازهاى بادى با ارکستر نواخته مى شدند که شنیدن و اجراى آنها در سلیقه و تنوع طلبى بعضى نوازندگان موسیقى ایرانى مانند درویش خان مؤثر بود. این آشنایى از همان آغاز قرن چهاردهم شمسى سیر صعودى پیمود. در ابتداى این دوره وسایل آشنایى با موسیقى غربى محدود بود و مغازه اى که صفحات موسیقى اروپایى را عرضه کند در تهران وجود نداشت و فقط در بعضى خانواده ها که با فرهنگ غرب آشنا شده بودند برخى از این صفحات یافت مى شدند. تعدادى معدود معلم خصوصى ویلن و پیانو که به سبک اروپایى تدریس مى کردند در تهران بودند که علاقه مندان از آنها استفاده مى کردند. در سال هاى اول تأسیس مدرسه ى عالى موسیقى وزیرى (١٣٠٣) صفحاتى از موسیقى اروپایى که بیشتر اپرا بود با صداى خوانندگان معروفى چون شالیاپین و کاروسو و صفحاتى از #ویلن ژان کوبلیک و کرایسلر در آنجا وجود داشت که شاگردان مدرسه از آنها استفاده مى کردند. در سال ١٣٠٤ امکاناتى براى شنیدن موسیقى اروپایى فراهم شد و یک نوازنده ویلن از روسیه به تهران آمد که با ارکسترى چهار-پنج نفرى در مهمانخانه اى واقع در خیابان علاءالدوله (خیابان فردوسى کنونى ) شب ها برنامه داشتند و قطعات موسیقى سبک اروپایى مى نواختند.
چند سال بعد این ارکستر بزرگ تر شد و به رهبرى سرژ خوتسیف استاد ویلن هنرستان عالى موسیقى اوایل شب در کافه اى واقع در خیابان لاله زار برنامه اجرا مى کرد. حدود سال ١٣٠٦ این ارکستر وسعت بیشترى یافت و در یک کنسرت برخى اهنگ هاى غربى و قسمتى از سمفونى پنجم بتهوون را اجرا کرد.
پس از انتصاب مین باشیان به ریاست هنرستان عالى موسیقى فعالیت هاى هنرستان براى آشنایى و تدریس موسیقى غربى با جدیت بیشترى ادامه یافت . با استخدام استادان موسیقى از چکسلواکى براى تدریس در هنرستان، آنها نیز در ارکستر هنرستان شرکت کردند(١٣١٨) و نقص ارکستر به خصوص از نظر سازهاى بادى تا حدى رفع شد. ارکستر مذکور در سال ١٣١٧ به نام ارکستر استادان اداره ى موسیقى کشور در عمارت باغ فردوس و سالن دارالفنون کنسرت هایى اجرا کرد.

سازهاى اروپایى در ارکستر ایران
از سابقه ى ورود سازهاى اروپایى به ایران در بعضى سفرنامه ها اشاره هایى به چشم مى خورد. تاورنیه در آخرین سفر خود به اصفهان در سال ١٦٦٤ میلادى از مهمانى دربار شاه عباس دوم یاد کرده است و مى نویسد: شاه خواسته بود موزیک مخصوص او را بشنوند و سازهاى مجلس عبارت بود از چنگ و گیتار( بربط) و سنتور کوچک و دو سه نى کلفت که مى نواخته اند.شاه دستور داد صندوق بزرگى به ارتفاع هشت پا( حدود ٢.٥ متر) از آبنوس که روى آن با نقره زینت یافته بود بیاورندو در میان آن ارگى بود که با کوک فنر نواخته مى شد و این هدیه اى است که سفیر کبیر مسکوى (روسیه) در جزو هدایاى دیگر براى پادشاه آورده بود [تاورنیه، ١٣٣٦]. دقیقا معلوم نیست که ارگ مورد اشاره ى تاورنیه آیا از نوع جعبه هاى ساز مکانیکى بوده که با نوار کاغذ سوراخ شده به طور خودکار نواخته مى شده است  یا مانند ارگ معمولى کسى آن را مى نواخته است.به هر حال تا آنجا که اطلاع داریم اولین پیانویى که به ایران آوردند پیانوى کوچکى بود که از فرانسه به ایران حمل شده بود و پنج اکتاو داشته است. این پیانو مدت ها در منزل عضدالدوله پدر عین الدوله بود و روى آن به زبان فرانسه نوشته شده بود که در سال ٢٢-١٢٢١ قمرى ناپلئون آن را به فتح على شاه قاجار هدیه کرده است. ناصرالدین شاه در سفر اول به اروپا در صفر ١٢٩٠قمرى به هنگام مراجعت چند دستگاه پیانوى بزرگ براى دربار آورد. چون در تهران کسى به نواختن آنها آشنا نبود محمد صادق خان سُرورالملک با مهارتى که در نواختن سنتور داشت شروع به نواختن پیانو نمود و کوک دو نت لازم براى نواختن قطعات ایرانى را در پیانو تغییر داد و آن را براى این منظور سازگار کرد.
اولین کسى که پیانو را مطابق روش صحیح نواخت، غلام رضاخان سالار معزّز بود و بعد از او معتمدالملک یحیاییان و محمود مفخّم به نواختن پیانو پرداختند. از شاگردان مفخّم مى توان حسین استوار و مرتضى محجوبى رانام برد .

(دکتر ساسان سپنتا )